Update your settings

Chin Hyh minphuin ta raw 53 ten bya 42 a yn.En minphuin ta raw hae lah ku kya en Khuangsai(Kookies)hae pang bua le ten Chin mia kaw nih Taluh(China) lang ten ae thua oh paw ci hae.Vae(Myanmar) ram yn bua lae paw chin hae lah ku zen Chin nih kae thua bua ci ten a dang khae kho hua hae paw tuh Mizo hae nih thua."Chinlung" kya ten nih Chin hae tuh kae pou ci ten lae phi vaw lang mia kaw yn sah ku bua vae hae."Chinlung" law hoy hae zah tuh en ten nih pin pinn dang khae hae.Mizo bya thya paw khy lang tuh een law tuh kae pya bia sah lah;

"Chinlung"

" Kan Seinga sinlung(Chinlung) ram hmingthang Ka nu ram ka pa ram ngai Chawngzil ang Kokir thei changsien Ka nu ram pa pa ngai"

Chin hyh "Chinlung" kya ten nih ae thua ci ten zyng hae.Chinlung hyh taluh ram sang khah kheih nih yn ngaw ci ten tua hae thua sah lah mah a tu rya nyh kho lah khyh hae.Mizo historian paw K.Zawla nih pya paw ccaw kya nih ka muih.Chin hae hyh Chinlung kya ten "Chin Shih huang" siapharam paw nih Great Wall Taluh ram vah sah khae lya hae BC 225 kya lou kaw ten ae pou vae ngaw oh.Than Tun nyh "Tibeto-Burman group ah thua oh paw:Phu,Kanzan,Thet,Burman,Chin,Kachin,Naga,Lolo minphuin hae hyh AD 713 a bia maw Vae ram Shan pen Hukong lou kaw a thua vae ngaw oh a ci.Chin hae hyh 1295(Bagan ro kum) ten 1395 ကေလးျမိဳ ့ခံတပ္( fortress city of Kalaymyo) shan hae nih vah sah khae lya hae rya kum100 Kale-Kabaw Valley kya hyh ah vah yn oh ci paw tuh ccae rah rih lang.Rya law eh vah reh hae kae ccu zen Chin hae hyh Chinram(Chin Hills) lang po ah vah ccueng oh zah "Chin Nwe" (Tidin pen) kya ah vah thua oh.Chin Nwe khua kya hyh zaw khaw ah vah yn oh zah ry ryh ah vah pong oh tuh, ae paw nia paw ah vah peh vae khyh oh kae ccu zen "lai-lung"(Falam) lang phu kheih,locom(Mizo) lang phu kheih,ten phu kheih,Zomi, tuh thah(Northern) lang vah cceih hae.Nya thya Manipur(India) ram kya 1554 kum vah thua hae.Zotung lang hyh 1554 a bia maw a thua vae ngaw oh tah ci ten ka tua zah, bua ka tua ki paw tuh "Tuiccungpi"(ရိေ၇ကန္) lang ten nih en thua oh ci ten ming nu/ming paw hae nih ci hae paw ten Mizo lang ten ah ki ngaw oh zaw ci ten bua ka tua ki.Thua sah lah mah "Tuiccungpi" ci hae paw hyh Chindwin vaw khong ho hae paw mah thua kho.

Kha haw ten ming nu ming paw hae nih vah phia ku hae haw ten a tu mah 2000 kou ten tuh bua phia ku ki thua vae.Phongpaw(History) lang vah tang ngaw lah hyng."Tuh en hae tuh tuh en kya khah en kya mang yn ynn hae" or "Bua vah ki hae" or "Phen vah vaee vae hae" ci paw ccang khah kheih mih vah ho ngaw hae.Ramccang yn paw hae nih ram hoi naw lang yn naw hae ten Chinram(Myanmar) lang mih vae ccaw ccing ten rui bang hae ry pae kheih naw hae phen vah ngae thui theih hae cci ten kae lung hoi naw lang kae vah pya ngaw.Nyng ccia taw oh paw vae ccaw rui bang hae tuh nah yn lya oh ah pae kheih naw oh mua rang sah ccaw kya kae thua vae zen ah ngae kuh oh zah nae kung pii kae ho thui kae tua thui.Kae tua tah kyh ah ram(uh ku naw ten စီးပြားေရး) nih eh nya kae ccu ci ten kae thing lung ah ccih lah hyng.

Mizo historian hae Lal Thang lian ten M.Kipgen nyh "Chin hae hyhmih khualuhpi(Capital) "Khampet" kya hyh bya ccang kheih mang kheih ten Siapharam loh kheih nih vah yn khae hae zah mya rya vah hoi sah bang ngaw hae" ci hae.tong.Tuh haw ten ming ccyh kum 2000 maw hyh Chin hae nih chinram kya mya rya vah hoi sah bang hae ci ten phong paw lang vah yn zung zae vae ngaw lah hyng.Chinram yn hae paw kae ming taw hae nih "Ah vae ccaw hae tuh en hae khah en hae tuh ramccang tuh lang khah lang nih phen yn vah ccia taw hae" ci ten vah ho/pya ngaw hae.Ramccang thua hae paw nih mah "Ming nung mingpaw hae nih Chinram(Myanmar) lang ten ram vah hoi khyh lya zen hyh lang yn vah ccia khae hae paw nih a thua oh ci paw"" vah nyh yn ngaw hae tah ii?

Sang kheih yn kheih khyh oh sah lah zen mah Siapharam hoi paw loh kheih nih yn uh zung zae vae sah.Tuh en Siapharam tuh Pachia(GOD) thua zung zae vae sah. Ah kaw ngae ten ah ho haw ten zui(yn) oh sih lah hyng thua naw kou kou yn pya chih ngaw.Na tua bang oh zaw?A minphuin hyh Chrihccaw(Christian) lang ah tang kou oh ten hy thua ah mou oh paw hyh...Pachia nih Chin minphuin pyng kheih lang bua yn ynn sah kheih ngaw.Thua khyh zen mah ram hoi naw lang thua kho yn kho naw yn pya kei ccu zen hy thua nih thua mah ming..

Chin minphuin ten ram Pachia nih hy thua pya zung zae vae sah

Saw tua sung sah naw ten, Pa Sui(lotaw) Hakha.

PART (2)

"Chin" tho naw "Chindwin"

Chin hyh Tahluh lang ten ae thua hae paw thua khyh ci ten pya hae paw pa tae yn hae. Ccaw ria hua hae paw tuh pah kheih na yn vae ngaw oh."Chin" ah tho ki naw hae tuh "Chinlung" cih hae zah 'Chinlung" ci paw tuh 'Chindwin'(the cave of Chin =ခ်င္းတြင္း) ci paw nih thua. Tuh thua kae ccu zen "Chinlung" ci paw tuh vae bya ten 'ခ်င္းတြင္း' ci paw nih thua(lehman 1963:20). Mang thua kho. ka ae ngaw khyh.Thua sah lah mahtua lang paw tuh"vang en kae ccu mah Kachin hae nih Chin hyh 'Chiang' yn ci hae?"Chin ming ry paw hyh 'Chiang' thua ngaw khyh tou? Ah thua ngaw ci ten ka zyng. "Chiang" ci paw hyn Tahluh bya thua zah 'Sah ram paw haw ten yn paw ccung ccaw hae"(လူရိုင္း=barbarians) ci paw nih thua.Vang en kae ccu mah ah ming hyh "Chiang" yn vah ci ngaw hae ci lang zen ka tua paw tuh Tahluh lang ten ae hyh lang ae tho ku lya hyh mawtaw(car) ten ေလယာဥ္ ten ccia le ten sah rang paw haw ten hing paw kae ku ten nih ah vah ccia ngaw oh ci ten ka tua. Tuh kae ccu tuh ah ming yn nyh lae hae paw Tahluh hae nih 'Chiang' ci ten yn vah ho/ko ngaw hae ci ten ka zyng.Vae hae nih en ah ming ryng paw 'Chiang' hyh lua yn ry vae hae lah hyng.Professor hae Than Tun ten Gordon Luce nyh "Chiang" ci paw tuh Chin hae mingpaw(ancestors) thua lae ten Tibeto-Berman group hae mia kaw mingpaw(ancestors) nih thua ci hae(Than Tun 1988:3).Ah pya hae paw hyh vah thua ccah ccing boi sah lah ah tu vae ram yn kuh paw minphuin mia kaw "Chiang"="Chin" nih ah vah ccia khae (ဦးေဆာင္) oh paw nih thua ci naw paw lah tu thua.Kou hoi pa leih. Ka ci sah paw tuh Chin phongpaw(Chin History) tuh 'Chindwin' ten kum 750 kou ten nih ah tho. ci ten Lehman nih men yn pya paw tuh thua thya khyh. "Chinlung" hyh "Chindwin" maw hyh vah thua boi sah lah mah "Chin" hae hyh Chindwin vah thua maw hae ten Chiang ci ten mih ming vah yn ci paw hyh nyh khyh hae tah ka nyh khyh.

ခ်င္း tuh သူငယ္ခ်င္း kya ten ae thua paw Thua khyh

Luce nih "Chin" tuh vae bya Thunge-chin ci paw kya ten ae thua paw ci ten mae ccoh vah pya. Chiang nyh "Chin" ci paw lang kae kou(ru lae ku) ci paw nyh khyh ben.Rua sua yn pya rah rou paw.Thuge-chin ci paw bya hyh ka tua zah Chin hae Chindwin vaw(river) lang ah thua kou oh ten Chin kya ten Thuge(သူငယ္) ten Chin ae py(ေပါင္း) hae zah bya ccang kheih lang ae tang paw ngaw ci ten ka tua(ah tuh zy ah zi zi kheih maw ka tua).Ccaw ka ria bang paw kya tuh ah tu rya ka muih bang lah khyh thua sah lah mah ah tu ten kae pya vae.Vah tua bua tua oh;

သူငယ္ခ်င္း= =friend

သူငယ္ + - = (က)+ ေလး= young

သူငယ္+ရွမ္း= ရွမ္း+ေလး= young Shan

သူငယ္+ခ်င္း=ခ်င္း+ေလး= young Chin =သူငယ္ခ်င္း

မိတ္ေဆြ = သူငယ္ခ်င္း = friend

မိတ္ေဆြ hyh bya ryng paw thua ngaw ci ten ka tua.

Vang en mah hyh ten ka tua zah ka phia ci lang zen.Lang maw lya Vae hae nihvae ram kya raw pa tae vah dou(tuh) hae. Tuh lyng zenVae nih vah tuh bua le hae paw vah ccaw ku hae paw tuh Chin mah khae nih ci sia paw.Tuh lya zen Vae hae nih Chin hae vah muih hae zen mih ming hyh vah yn kou ngaw khyh hae zah sung sah ku naw lang ah phu ten lang khu ryng bya သူငယ္ ci paw bya(word) hyh ခ်င္း kya py bia ten vah ko ngaw hae ci ten ka tua.သူငယ္ခ်င္း lang tang vae khah zaw?Ah tu zen ခ်င္းေလး yn ci hae haw ten.Phen lo ku khah zaw ii? Nah naw ccaw lang thua zen ah tuh ning ten tho ngaw zah (Chin)ခ်င္း ten nih သူငယ္ခ်င္း ci paw bya lang ae tang ci ten sia khae thah vae oh sih.

Tuh ten ko ku naw kya ten sung sah ku naw vah yn ngaw zah bang(friend) lang tang thya kou vah yn ngaw ci ten tua lang yn.Tong kou ten nih en bya သူငယ္ခ်င္း ci paw bya hyh mang vah thua ngaw ci ten ka zyng.

Ka tua paw ccang kheih ccya lang kae sah pa ngaw oh ii.(phongpaw lang)..

Khui lang maw lya zen,Vae nih raw vah tuh zah raw pa tae pi vah tae. thua sah lah mah Chin tuh vah tuh bia khyh. Vae nih ah tuh paw raw hae ah bang nih Chin hyh vah do ry khyh hae. Ten tuh Vae nih vah sah khia hae paw raw hae nih Chin hae ka lang vah thua se hae zen,Chin hae nihrah noih vah sah khia chih lae hae. Ten tuh Vae hae nih Chin hae khah kou vah song sah hae.Vae hae nih Chin hae khah eh vah sung sah hae paw ten သူငယ္ခ်င္း ci ten nen bah leih lang men vah ko hen hae.Phen vah ccaw kuh dang dou hae.Chin hae nih Vae hae bya khah vah thae khyh hae.Vae hae nih mah vah thae rah khyh hae.Ten tuh Vae hae nih Chin hae khah သူငယ္ခ်င္း men men vah ci hae paw khah vah nyh khyh hae zah သူငယ္ခ်င္း ci ten Vae hae khah men men vah ko ru hae. Khah ten ko hae paw khah vae hae nih kou vah sung sah bia hae. သူငယ္ခ်င္း ci ten ah vah ko lae hae paw mia kaw khah tuh Chin hae nih vah sah khia long mang hae.Khah ten Chin hae nih ko naw hae paw khah Vae hae nih mih maw ten mih maw khah lah leih sah si lang သူငယ္ခ်င္း ci ten cceih cceih vah ko naw ku bua hae paw bya tuh sung sah ku naw paw bang lang tang naw paw(Bah hoi paw) vah thua kei ccu zen po vah tyng vae.Ah tuh ning ccia mang thua zung zae vae.

PART (3)

က်န္စစ္သားမင္း nyh "Ch

Chin kong lang nyng ry paw u no hae ccaw kae ky bua oh. Chin ci paw bya (or) ccaw hyh kum saw pi vah mang ku vae paw nih thua. " 'In Search of Chin Identity' by lian H.sakhong" ccah uk kya "Chin" ci paw tuh "Ccung ccaw" ci paw ten "Chinland" ci paw tuh "kae ccung ccaw" ci paw ci ten Lian Uk( a Chin scholar) nyh a ci ci ten a pya hae.Tuh haw maw ten,Chin hyh Mihraw kuih kaw lang yn vah thua khae hae paw Carey ten Tuck nyh mah "Chin" ci paw hyh Taluh(Chinese) bya kya ten Vae (Myanmar) bya lang ae kou(ru lae ku) paw "Jin" or "Jen" nyh thua ci hae."Jin" or Jen" hyh ccung ccaw ci paw nyh thua ci hae Chin hae kya lya thua le ten Kachin,Shan ten.Lang maw lya Vae ba lyng nih Chindwin vaw kae pen paw ci ku naw lang "Chin" vah ci ku bua bang hae.Kachin ten Shan nih zen nih "Chin" hyh "Khyan"or"Khlang"or"Chiang" ci ten nih va ko hae. Taluh bya ten "Chiang" ci paw tuh ram kaw ccung ccaw hae(a jungle people) ci paw nih thuaTuh thua kae ccu zen Chiang=Chin ci paw tuh vae bya ten လူရိုင္း(barbarians) hae ci paw nih thua.က်န္စစ္သားမင္း nyh lung phen vaw vah pya naw kya "Chin" hyh "Khyan" ci ten nih vah pya.Vae hae nih mah a ryng lya Chin hyh "Khyan" ci ten va ko bang hae.

Tuh thua ke ccu zen Lai,Zo,Zomi,Cho, ci paw hae hyh tuh Kalaymyo(1395) ten a cceh oh zah "Chin Nwe" (Tidin pen) a thua kou oh ten mang paw nih thua ngaw ci ten ka tua.Chin hae nih a vah phia ku oh ten nih en ming hae hyh ae lang ku ngaw ci ten ka tua.A thua khyh zen en ming tah rah raw hae a vah yn ten tah a phia ku oh.Vang en mah ci lang zen "Chin Nwe" lang vah cceh bua lae hae paw (Chins in lowland) hae nih en ming hae hyh a ryng lya vah mang bua khyh hae. Chinme,Chinbok,Ashochin ci tah haw ten "Chin" vah mang bia hae.

မွတ္ခ်က္။ ။ Ah vaw lang en lian Uk nih "chinland" ci paw hyh "kae ccung ccaw"(our people) ci paw ci ten vah ci paw hyh thang nih kae

Saw tua naw ten, Pa Sui(lotaw) Hakha.

PART (4)

"Ashochin","Chin-bok",ten"Chin-me"

Dear "Chin" kong nyh ry paw u no hae,

Chindwin pen pang Gankaw valley ten Kale-kabaw Valley kya lou kaw yn paw Chin hae hyh a tuh ning ccia "Chin-pun","Chin-me" ci ten mih ming ko thua hae. Ashochin hae hyh Chindwin thah lang sang a vah thua maw hae zen vah phia ku vae hae. tuh thua kei cu zen en Asho hae hyh mah sah tou vah phia ku tou hae paw nih thua.Pandaung mua(hills) kya nih mah sah tou vah yn tou hae. Tong kou ten nih Irrawaddy vah kan lang pong vah zeih(pazae) ku hae. Asho Chin a bang hae tuh Chittagong mua(Bangladesh)rya thua hae. Tong kya rya 'Kyang" ci ten nyng vah thua yn hae. Ho ry paw tuh Kyang ci paw mih lae(Chin thua lae paw) nih ko naw paw mih ming vah vae lah khyh. - Chin a thua oh paw ah ming "Chin" tuh lae phi thang maw lae zong vae le ten tyng zung zae vae ngaw.... - Chin minphuin long lo ku naw lang ten hang ku bua naw en lang Pachia nih hy thua kou kou yn pya vae sah..... Lae phi vaw lang phen zeih ku lang a phia ku oh sah lah mah long lo ku ten vae ccaw a tang kho zong zae hae paw Chin ming phuin loh kheih ka thua bua kei cu zen ka lung ry thua ku paw ka mih phi lua.. Na tua bang oh zaw? Chin minphuin haw ten long lo ku hae paw minphuin yn ngaw zaw? Minphuin hang lang hing vae oh sih,zua ku vae oh sih. Pachia nih Chin yn pang khae ke cu tuh a siapharang(King) lang tang sah oh si,saw tua oh si,a ho haw ten yn oh sih.Tuh ten zen tuh lae phi hang maw lae zong hang ku thong ten a thah dyng kho bua paw minphuing nih ae thua vae ngaw oh.. na tua bang oh zaw? "Pachia hyh thua" lah hyng thua.Chin kong nyng nae ry oh paw hyh ka long ry eh thua tu. Ah tu ten mah kou kou kae ky bua ngaw oh.

Ashocin hae Myoih ci ten tuh yn khyh zah Vae ram lang sang khon yn hae paw nih lung hua hae Asho bya ten ccaw a yn A,B,C mang lae ten က ခ(vae ccaw) nih mang bua hae. K'Cho ccaw hyh.Chin-bok hae hyh thang nih K'Cho ccaw hoi hae.Rv.Cope nih mih bya vah rae pya lya hae Chinbok language ci ten vah rae ku thya khyh zah Hakha lang vah ccih zah haekha lang sang en hae nih vah rae khae hae. Chinme hae yn naw Mindat ten Kanpatlet sia inn hae kya khen 1933 ten 1936 rya vah ccang pya hae En ccaw hyh haekhaw ccaw,Zo ccaw lae a law chih hae paw long hua. A lung hua tuh Haekhaw ccaw nih mang bua hae. Tuh thua kae ccu zen ေတာင္ပိုင္းခ်င္း hae khuh Chinme ten Chinbok hae kya ten a phia ku hae paw nih thua hae.Ashocin a babg nih Lai(hakha) ccaw hyh mang bua hae.

Papa(lotaw) pyapaw